Παροιμιώδεις φράσεις – Πως και από που έμειναν στην ιστορία; Τι ήταν ο αγλέουρας, το παλιάμπελο, η Αλέξαινα και άλλα;
Όπως γράφει και ο Μιχάλης Στούκας στο protothema.gr, υπάρχουν φράσεις που χρησιμοποιούνται στην ομιλία και τον γραπτό λόγο, οι οποίες έχουν μακρά ιστορία. Τις γνωρίζουμε σχεδόν όλοι, αλλά αγνοούμε την προέλευση και την ιστορία τους. Παρότι σχετίζονται με τις παροιμίες, δεν ταυτίζονται με αυτές. Οι παροιμίες είναι λαϊκές εκφράσεις που, με λίγα λόγια, μεταφέρουν μια σημαντική αλήθεια μέσα από αλληγορία, δηλαδή λέξεις που έχουν διαφορετικό νόημα από αυτό που λένε. Οι δημιουργοί των παροιμιών είναι άγνωστοι.
Αντίθετα, οι παροιμιώδεις φράσεις έχουν συνήθως ειπωθεί από κάποιον συγκεκριμένο άνθρωπο ή προέρχονται από ένα συγκεκριμένο γεγονός σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο. Έτσι, υπάρχουν παροιμιώδεις φράσεις από την Ιστορία, τη Λογοτεχνία, τα εκκλησιαστικά βιβλία κ.λπ. Μερικές από αυτές τις ακούμε ή και τις χρησιμοποιούμε χωρίς πάντα να γνωρίζουμε τη σημασία ή την προέλευσή τους. Τέλος, υπάρχουν και παροιμιώδεις λέξεις (π.χ. μπουντρούμι, κουμπούρας), οι οποίες θεωρούνται επίσης παροιμιώδεις φράσεις. Ας δούμε μερικές από τις γνωστότερες παροιμιώδεις φράσεις.
«Έφαγε τον αγλέουρα»
Η φράση «έφαγε τον αγλέουρα» είναι συνώνυμη με τις εκφράσεις «έφαγε το καταπέτασμα» ή «έφαγε τον άμπακο», δηλαδή έφαγε πάρα πολύ. Τι είναι όμως ο αγλέουρας; Πρόκειται για φυτό γνωστό και ως ελλέβορος, το οποίο έχει παράξενες ιδιότητες. Όταν κάποιος το μυρίσει, μπορεί να του προκαλέσει ναυτία, ενώ η γεύση του είναι πικρή και στυφή. Αν και χρησιμοποιείται για θεραπευτικούς σκοπούς, προκαλεί δυσφορία και είναι γενικά δύσκολο στη χρήση του.
Αυτή η δυσφορία περιγράφεται με τη φράση «έφαγε τον αγλέουρα». Σταδιακά, η φράση απέκτησε τη σημερινή της σημασία. Σήμερα, ο αγλέουρας (ή ελλέβορος) χρησιμοποιείται σπάνια, κυρίως για δερματικές παθήσεις, επιληψία, μελαγχολία και καταστάσεις παραφροσύνης. Οι αρχαίοι είχαν παρατηρήσει αυτή την τελευταία χρήση, καθώς ο μάντης Μελάμπους είχε παρατηρήσει ότι οι κατσίκες που έτρωγαν ελλέβορο γίνονταν πολύ ήσυχες!
«Ας πάει και το παλιάμπελο»
Μια άλλη πασίγνωστη παροιμιώδης έκφραση είναι το «ας πάει και το παλιάμπελο», που σημαίνει «χαλάλι τα έξοδα, αρκεί να είναι για καλό σκοπό ή για να περάσω καλά». Η έκφραση αυτή έχει ιστορία περίπου 180 ετών. Το 1840-41, στην Αθήνα, υπήρχε το θέατρο Μπούκουρα, όπου εμφανίστηκε η διάσημη Ιταλίδα αοιδός Ρίτα Μπάσο, ενθουσιάζοντας τους θεατές με τις παραστάσεις της. Τα μπροστινά καθίσματα προορίζονταν για τους αριστοκράτες, που έριχναν λουλούδια και προσέφεραν πανάκριβα κοσμήματα στη Ρίτα Μπάσο κατά τη διάρκεια της παράστασης.
Μια μέρα, από τα πίσω καθίσματα του θεάτρου, ακούστηκε μια φωνή: «Για σένα, κυρά μου… ας πάει και το παλιάμπελο». Ήταν ένας κτηματίας από την Αττική, που εντυπωσιασμένος από τη Ρίτα Μπάσο, θυσίασε ένα από τα αμπέλια του για χάρη της. Η φράση αυτή διαδόθηκε γρήγορα σε όλη την Αθήνα και σύντομα έμεινε στην ιστορία.
«Κάθε κατεργάρης στον πάγκο του»
Η Ρίτα Μπάσο παραλίγο να προκαλέσει διπλωματικό επεισόδιο! Ο Βρετανός πρεσβευτής, Λάιον, οργάνωσε μια χορευτική βραδιά προς τιμήν της Ιταλίδας καλλιτέχνιδας, αλλά δεν κάλεσε τον τότε Δήμαρχο της Αθήνας, Καλλιφρονά. Εκνευρισμένος, ο δήμαρχος διέταξε την υπηρεσία απορριμμάτων να μην μαζέψει τα σκουπίδια από την πρεσβεία!
Η έκφραση «κάθε κατεργάρης στον πάγκο του» δεν έχει καμία σχέση με την σημερινή έννοια της λέξης «κατεργάρης». Στο παρελθόν, όταν τα πλοία δεν είχαν μηχανές και κινούνταν με πανιά ή κουπιά, τα πληρώματα των κουρσάρικων πλοίων αποτελούνταν από κατάδικους, τους λεγόμενους «κατεργάρηδες». Όταν έπεφτε ο άνεμος και το πλοίο χρειαζόταν να κινηθεί, ο καπετάνιος έδινε εντολή στους κατεργάρηδες να επιστρέψουν στους μεγάλους ξύλινους πάγκους και να αρχίσουν να κωπηλατούν, λέγοντας: «Κάθε κατεργάρης στον πάγκο του». Την εποχή εκείνη, υπήρχαν επίσης πλοία-φυλακές, γνωστά ως «κάτεργα», των οποίων το πλήρωμα ονομαζόταν κατεργάρηδες.
«Τα κουμπιά της Αλέξαινας»
Τέλος, η φράση «τα κουμπιά της Αλέξαινας» χρησιμοποιείται όταν αντιμετωπίζουμε κάποια δυσκολία. Αλλά από πού προέρχεται αυτή η έκφραση; Το 1205, οι Φράγκοι κατέλαβαν τον Ισθμό της Κορίνθου. Ο Λέων Σγουρός, που υπερασπιζόταν τον Ακροκόρινθο, κατάφερε να τους νικήσει. Ωστόσο, οι Φράγκοι επέστρεψαν το 1208. Ο Λέων Σγουρός πραγματοποίησε ηρωικές επιθέσεις και κάποια στιγμή κατέλαβε την Κόρινθο. Η σύζυγός του, η κόρη του αυτοκράτορα Αλέξιου Γ’, ήταν γνωστή ως «Αλέξαινα» και αναφέρεται έτσι σε έγγραφα της εποχής. Για να βοηθήσει τον σύζυγό της, χρηματοδότησε την κατασκευή μερικών πολεμίστρων στον Ακροκόρινθο.
Ο λαός ονόμαζε αυτές τις πολεμίστρες «κομβίες», από τη γαλλική λέξη «combat» που σημαίνει «μάχη». Κατά τη διάρκεια της δεύτερης πολιορκίας του Ακροκόρινθου, οι άνθρωποι έλεγαν «οι κομβίες της Αλέξαινας βαστάνε ακόμα», βλέποντας ότι οι Φράγκοι δεν μπορούσαν να καταλάβουν το φρούριο. Με το πέρασμα του χρόνου, η φράση εξελίχθηκε σε «τα κουμπιά της Αλέξαινας» και απέκτησε τη σημερινή της σημασία. Τελικά, οι Φράγκοι κατέλαβαν την Πελοπόννησο και ο Λέων Σγουρός, για να μην αιχμαλωτιστεί, αυτοκτόνησε πέφτοντας έφιππος από τον Ακροκόρινθο. Το φρούριο του Ακροκόρινθου έπεσε στα χέρια των Φράγκων το 1209.
Πηγή: Τάκης Νατσούλης, “ΛΕΞΕΙΣ ΚΑΙ ΦΡΑΣΕΙΣ ΠΑΡΟΙΜΙΩΔΕΙΣ”, 12η ΕΚΔΟΣΗ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΣΤΕΡΑΣ 2007.
Χορηγούμενο
