Άγιος Δημήτριος: Τα συγκλονιστικά μυστικά στα έγκατα του ναού και η κρύπτη με τις στοές

Άγιος Δημήτριος: Τα συγκλονιστικά μυστικά και η τεράστια ιστορία που κρύβονται στα έγκατα του ναού και η κρύπτη με στοές

Στο κέντρο της Θεσσαλονίκης δεσπόζει μεγαλοπρεπώς ο Ιερός Ναός του Αγίου Δημητρίου, το σημαντικότερο παλαιοχριστιανικό μνημείο της πόλης και αναγνωρισμένο Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO από το 1988. Ο Ναός, αρχιτεκτονικού τύπου πεντάκλιτης Βασιλικής, είναι χτισμένος πάνω από την αρχαία Ρωμαϊκή Αγορά και κρύβει κάτω από τα θεμέλιά του αιώνες πίστης και ιστορίας.

Από Ρωμαϊκά Λουτρά σε Τόπο Προσκυνήματος

 

Οι ανασκαφές αποκάλυψαν ότι ο Ναός θεμελιώθηκε πάνω σε ένα σημείο όπου λειτουργούσαν τα δημόσια λουτρά κατά τη ρωμαϊκή περίοδο.

Η παράδοση αναφέρει ότι ακριβώς σε αυτόν τον χώρο, ο Άγιος Δημήτριος φυλακίστηκε και μαρτύρησε με λογχισμό.

• Ο Πρώτος Οικίσκος: Μετά το Διάταγμα των Μεδιολάνων (313 μ.Χ.), ένας μικρός ναός (οικίσκος) χτίστηκε πάνω από τον τάφο του Αγίου, προσελκύοντας πλήθος πιστών που ζητούσαν θεραπεία.
• Η Μεγαλοπρεπής Βασιλική: Ο έπαρχος του Ιλλυρικού, Λεόντιος, αφού θεραπεύτηκε από σοβαρή ασθένεια χάρη στον Άγιο, έκτισε στη θέση του οικίσκου έναν επιβλητικό Ναό τον 5ο αιώνα. Στο μεσαίο κλίτος του μεταφέρθηκε ο τάφος του Αγίου μέσα σε ένα περίτεχνο κιβώριο.
• Αναστήλωση και Τουρκοκρατία: Ο ναός καταστράφηκε από σεισμό το 620 μ.Χ., ξαναχτίστηκε τον 7ο αιώνα, ενώ κατά την Τουρκοκρατία μετατράπηκε σε τζαμί (Kasimiye Camii) από το 1493, με τη χριστιανική λατρεία να περιορίζεται σε ένα μικρό κενοτάφιο. Ο Ναός επανήλθε σε πλήρη χριστιανική λειτουργία το 1912 με την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης.

Η Σημασία της Κρύπτης: Εκεί που Έρευσε το Μύρο

 

Κάτω από το Ιερό Βήμα εκτείνεται ένα εκτενές σύμπλεγμα στοών, η Κρύπτη, που κάποτε ήταν τα ρωμαϊκά λουτρά. Ο χώρος αυτός, με την κρήνη του αγιάσματος, θεωρείται ο τόπος του μαρτυρίου του Αγίου Δημητρίου του Μυροβλύτη.

Η Κρύπτη ήρθε ξανά στο φως μετά την ολέθρια πυρκαγιά του 1917 και σήμερα λειτουργεί ως μουσειακός χώρος (από το 1988), όπου εκτίθενται αγγεία και δοχεία που χρησιμοποιούσαν οι πιστοί για να συλλέγουν το αγίασμα και το μύρο, καθώς και ίχνη από τοιχογραφίες και γλυπτά του 5ου αιώνα.

Τέχνη και Παρεκκλήσια

 

Στον κυρίως Ναό διασώζονται εννέα ψηφιδωτοί πίνακες του 6ου και 7ου αιώνα, μεγάλης ιστορικής αξίας. Σημαντικό είναι επίσης το Παρεκκλήσιο του Αγίου Ευθυμίου (13ος αιώνας), του οποίου οι τοιχογραφίες αποδίδονται στον φημισμένο αγιογράφο Μανουήλ Πανσέληνο, παρουσιάζοντας αξιοσημείωτες ομοιότητες με αυτές του Πρωτάτου των Καρυών στο Άγιο Όρος.

Οι Θησαυροί του Αγίου Δημητρίου: Τα Ψηφιδωτά, «Τάματα» Αιώνων σε Χρυσό Φόντο

Τα ψηφιδωτά του Ιερού Ναού του Αγίου Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα καλλιτεχνικά σύνολα της παλαιοχριστιανικής και πρωτοβυζαντινής τέχνης, παρέχοντας πολύτιμα τεκμήρια για την ιστορία της ζωγραφικής από τον 5ο έως τον 7ο αιώνα.

Αντίθετα με τα κεντρικά εικονογραφικά προγράμματα άλλων ναών, τα ψηφιδωτά του Αγίου Δημητρίου είναι κυρίως αναθηματικοί πίνακες – δηλαδή τάματα πιστών προς τον πολιούχο Άγιο, κάτι που εξηγεί τη διασπορά τους και τη χρονική τους ποικιλία.

 

Τα Εννέα Διασωθέντα Αριστουργήματα

 

Από τον πλούσιο ψηφιδωτό διάκοσμο που κάλυπτε τις επιφάνειες του ναού πριν την καταστροφική πυρκαγιά του 1917, διασώθηκαν κυρίως εννέα εντοίχιοι ψηφιδωτοί πίνακες, οι οποίοι βρίσκονται στους πεσσούς (τετράγωνοι κίονες) του Ιερού Βήματος και στον δυτικό τοίχο.

Αυτά τα έργα, που χρονολογούνται κυρίως στον 6ο και 7ο αιώνα, ξεχωρίζουν για το έντονο θρησκευτικό συναίσθημα και την τεχνική τους αρτιότητα:

• Ο Άγιος με τους Κτίτορες: Το πιο γνωστό ψηφιδωτό απεικονίζει τον Άγιο Δημήτριο όρθιο, ανάμεσα στον Επίσκοπο Ιωάννη και τον Έπαρχο Λέοντα. Αυτή η συμμετρική, μνημειώδης σύνθεση τιμά τους ανακαινιστές του Ναού μετά την πυρκαγιά του 7ου αιώνα, με τον Άγιο να λειτουργεί ως προστάτης της πόλης και των δωρητών.
• Ο Άγιος σε Δέηση με Αναθέτη: Άλλοι πίνακες απεικονίζουν τον Άγιο Δημήτριο σε στάση δέησης (προσευχής) μπροστά σε ένα χρυσό κτίσμα, ενώ δίπλα του, σε μικρότερη κλίμακα, εικονίζεται ο αναθέτης (δωρητής), μια πρακτική που απέδιδε τιμή τόσο στο θείο πρόσωπο όσο και στον χορηγό.
• Προσφορά των Παιδιών: Άλλη διάσωζόμενη παράσταση είναι η «προσφορά των παιδιών», μια σκηνή που τονίζει τον αγιολογικό ρόλο του Δημητρίου ως προστάτη και θεραπευτή.

   

   

Τα ψηφιδωτά αυτά χαρακτηρίζονται από το ολόχρυσο φόντο που συμβολίζει το αιώνιο, θείο φως, τη μνημειακότητα των μορφών και την ιδιαίτερη έκφραση των προσώπων, που αποδίδουν την εσωτερική, πνευματική ζωή, παρά το γεγονός ότι ορισμένα στοιχεία παραπέμπουν ακόμα στην ελληνορωμαϊκή παράδοση.

Μανουήλ Πανσέληνος: Η «Υπογραφή» της Μακεδονικής Σχολής

 

Το παρεκκλήσιο ιδρύθηκε τον 13ο αιώνα, αλλά οι τοιχογραφίες του χρονολογούνται με ακρίβεια γύρω στο 1302/1303 μ.Χ. Τα έργα αυτά, σύμφωνα με τα πορίσματα της νεότερης επιστημονικής έρευνας, αποδίδονται στον κορυφαίο αγιογράφο της εποχής, τον Μανουήλ Πανσέληνο, ο οποίος καταγόταν από τη Θεσσαλονίκη.

Ο Πανσέληνος θεωρείται ο κύριος εκπρόσωπος της λεγόμενης «Μακεδονικής Σχολής», ενός καλλιτεχνικού ρεύματος που άνθισε κατά την περίοδο των Παλαιολόγων (περίπου 1290-1320 μ.Χ.) και έφερε μία νέα πνοή στη βυζαντινή ζωγραφική.

 

Καλλιτεχνική Αξία και Τεχνοτροπία

 

Οι τοιχογραφίες του Αγίου Ευθυμίου παρουσιάζουν όλα τα χαρακτηριστικά που ανέδειξαν τον Πανσέληνο ως έναν από τους μεγαλύτερους ζωγράφους του Βυζαντίου, του οποίου η φήμη διατηρήθηκε άσβεστη στο Άγιον Όρος:

• Μνημειακότητα και Πάθος: Οι μορφές είναι επιβλητικές, με έντονη την αίσθηση του όγκου και του ρεαλισμού, σε αντίθεση με την αυστηρότητα προηγούμενων περιόδων.
• Έκφραση και Ψυχισμός: Ο Πανσέληνος δίνει μεγάλη έμφαση στις νέες φυσιογνωμίες των προσώπων. Οι μορφές του δονούνται από βαθύ ανθρώπινο πάθος και εκπέμπουν εσωτερική πνευματική ζωή, προσκαλώντας τον θεατή να συμμεριστεί τα αισθήματά τους.
• Ζωηρό Χρώμα: Η παλέτα του είναι πλούσια, με ζωηρά χρώματα που αναδεικνύουν τη δυναμική των συνθέσεων.

Άγιος Δημήτριος: Τα συγκλονιστικά θαύματά του

Η Σύνδεση με το Άγιον Όρος

 

Η απόδοση των τοιχογραφιών του Αγίου Ευθυμίου στον Πανσέληνο ενισχύει την παράδοση που τον ταυτίζει και με τον ζωγράφο των θρυλικών τοιχογραφιών του Πρωτάτου στις Καρυές του Αγίου Όρους, ενός έργου που θεωρείται το απαράμιλλο επίτευγμα της Παλαιολόγειας Αναγέννησης.

Σημείωση: Η τεχνοτροπία που αναπτύχθηκε στη Θεσσαλονίκη και στον Άθω (Μακεδονική Σχολή) ήταν τόσο ρηξικέλευθη, που αργότερα, τον 18ο αιώνα, υπήρξε ένα σημαντικό καλλιτεχνικό κίνημα αντιγραφής των έργων του Πανσέληνου, με γνωστότερο εκφραστή τον ιερομόναχο και ζωγράφο Διονύσιο από τον Φουρνά των Αγράφων.

Ἀπολυτίκιον

Μέγαν εὕρατο ἐv τοῖς κιvδύvοις, σὲ ὑπέρμαχοv, ἡ οἰκουμένη, Ἀθλοφόρε τὰ ἔθνη τροπούμενον. Ὡς οὖν Λυαίου καθεῖλες τὴν ἔπαρσιν, ἐν τῷ σταδίῳ θαῤῥύvας τὸν Νέστορα, οὕτως Ἅγιε, Μεγαλομάρτυς Δημήτριε, Χριστὸν τὸν Θεὸν ἱκέτευε, δωρήσασθαι ἡμῖν τὸ μέγα ἔλεος.

Κοντάκιον

Τοῖς τῶv αἱμάτων σου ῥείθροις Δημήτριε, τὴv Ἐκκλησίαν Θεὸς ἐπορφύρωσεv, ὁ δούς σοι τὸ κράτος ἀήττητοv, καὶ περιέπωv τὴν πόλιv σου ἄτρωτοv· αὐτῆς γὰρ ὑπάρχεις τὸ στήριγμα.